Damir RadićPrije točno 20 godina, filmom “Krvavo jednostavno”, braća Coen začela su jedan od stožernih opusa američkog nezavisnog filma u protekla dva desetljeća, tj. razdoblju u kojem je on postao ne samo kreativnim nego i marketinško-komercijalnim fenomenom, o čemu su američki nezavisnjaci prethodnih generacija uglavnom mogli samo sanjati. “Goli u sedlu” Dennisa Hoppera i Petera Fonde bili su iznimka koja potvrđuje pravilo, a umjetnički iznimno ambiciozna faza hollywoodske kinematografije zvana novi Hollywood potrajala je manje od jedne dekade te je naposljetku brutalno dokinuta konzervativnim naletom Georgea Lucasa i Stevena Spielberga u drugoj polovici 70-ih, koji je maticu hollywoodske produkcije vratio u staro korito utilitarističke industrije, dodajući joj ovaj put i radikalnu dozu infantilnosti. Sredinom 80-ih stasao je nov naraštaj nezavisnih filmaša, predvođen Jarmuschom, Coenima, Van Santom, Spikeom Leejem, čija je korespondencija s duhom mladih, uglavnom sveučilišno obrazovanih gledatelja, dovoljno brojnih da njihov utjecaj na filmskom tržištu nije mogao promaći hollywoodskim marketinškim stručnjacima, dovela do novog otvaranja vrata Hollywooda kreativno ambicioznim filmašima. Dakako, posvemašnja dominacija logike korporacijskog kapitalizma nije otvorila onakav prostor kreativnog istraživanja kakav je bio moguć u novom Hollywoodu prve polovice 70-ih, tj. nije dopustila ponavljanje ondašnjeg ekscesnog i gotovo utopijskog trenutka hollywoodske povijesti u kojem su kreativci sustavno, premda dakako kratkotrajno, dominirali nad industrijalcima. Ipak, omogućen je određen upliv svježih ideja, jer korporacijski mastodont svjestan je da rigidnost svoje proizvodne strukture povremeno mora prodrmati namjernim aktiviranjem “virusa”, otprilike kao u “Matrixu” braće Wachowski, a još važnije bilo je otkriće da nezavisni film u novim okolnostima, zahvaljujući spomenutoj “kritičnoj masi” obrazovanih i/ili umjetnički upućenih gledatelja, može imati i nezanemarivu komercijalnu potentnost. Sve to nije bila apsolutna novost kraja stoljeća, u hollywoodskoj povijesti, načelno govoreći, i ranije se može uočiti primjena “strategije virusnog dinamiziranja”, primjerice jednim takvim “virusom” može se smatrati rani film noir s početka 40-ih, drugim izrazito realistički prosede i snažne društveno-kritičke tendencije koje su dotadašnji televizijski režiseri od sredine 50-ih uvodili u hollywoodsku produkciju. No zahvaljujući prethodnoj drastičnoj lucasovsko-spielbergovskoj reakciji i ultimativnoj dominaciji komercijalnog utilitarizma od sredine 70-ih do sredine 80-ih, afirmacija treće poslijeratne generacije američkih nezavisnih autora sredinom 80-ih doimala se posve posebnom pojavom u povijesti američkog filma. Drugim riječima, mentalno i kreativno porazno stanje hollywoodske matice s jedne strane te postojanje tržišno respektabilnog broja zahtjevnijih a financijski stabilnih gledatelja s druge, omogućilo je uzlet tadašnjeg nezavisnog filma i njegovu toliko naglašenu različnost. U tom uzletu braća Coen imala su jednu od vodećih uloga, ali ni oni, kao ni većina nezavisnih autora, sa snažnom iznimkom Jima Jarmuscha, u konačnici nisu odoljeli “usisavajućem magnetskom polju” mainstream matrice, premda su i “apsorbirani” uglavnom uspijevali zadržati autorsko dostojanstvo. Ipak, pokazalo se da igranje na kartu korištenja svih pogodnosti industrijske proizvodnje uz istodobnu težnju za zadržavanjem kreativne neovisnosti, može dovesti do poprilične konfuzije. Zadnja dva filma Coenovih, “Razvedi me, zavedi me” s magazvijezdama Georgeom Clooneyjem i Catherinom Zeta-Jones te najnoviji “Gangsterska petorka” s megazvijezdom Tomom Hanksom, to jasno demonstriraju.

Pokazalo se da korištenje pogodnosti industrijske proizvodnje uz težnju za zadržavanjem kreativnosti može dovesti do poprilične konfuzijeZa razliku od dojmljivo višeslojnog retro-uratka “Tko je ovdje lud?”, zadnjeg kojim su Coeni mogli razgaliti svoje poklonike, a u kojem je George Clooney maestralno iskorišten kao ikonografsko-maniristična poveznica s hollywoodskim filmom 30-ih, bitno simboliziranim Clarkeom Gableom i Prestonom Sturgesom, u “Razvedi me, zavedi me” ni Clooney ni podjednako dobro raspoložena Zeta-Jones nisu mogli presudno oplemeniti temeljno sterilno i dominantno bezidejno poigravanje Coenovih zasadama screwball komedije i uvijek aktualnim ratom spolova. “Gangsterska petorka” još jasnije pokazuje krizu braće Coen. Dok su u “Razvedi me, zavedi me” s mlakim ishodom pokušali povezati mainstream i sitne (pseudo)subverzivne ubode, u “Gangsterskoj petorci” izgubili su se u težnji za ponovnom primjenom recepta po kojem je uspješno funkcionirao “Tko je ovdje lud?”. Humorno premještanje elemenata antičke “Odiseje” na američki jug 1930-ih i njihovo povezivanje s nasljeđem gangsterskog filma tog razdoblja i rasnom problematikom, a sve skladno prožeto autentičnim južnjačkim pjesmama čijeg se djelovanja možda ne bi posramio ni Brecht, mada nije bilo previše usklađeno s njegovim poimanjem songa, orkestrirano je zavidnom vještinom od koje je u “Gangsterskoj petorci” malo toga ostalo. U “Tko je ovdje lud?” narativni orijentir bila je “Odiseja”, čija arhetipska (epizodna) kompozicija putovanja uvijek iznova može djelovati u bilo kojem vremenu i prostoru. “Gangsterska petorka”, međutim, remake je istoimena britanskog filma Alexandrea Mackendricka iz 1955., sofisticirane kriminalističke crne komedije proizvedene u filmskoj kući Ealing, čuvenoj po filmovima nerijetko apsurdističke inklinacije u kojima pomaknuti karakteri djeluju u realističkom miljeu, čime se načelno mogu povezati s dramama Harolda Pintera, kojima prethode. Naslovne protagoniste izvornog filma Coeni su iz realističnog londonskog ambijenta prebacili u stiliziranu američku južnjačku provinciju, gdje se useljavaju u kuću stare i pobožne crnačke udovice, pretvarajući se da su muzičari koji izvode renesansnu glazbu, a zapravo u podrumu kuće započnu kopanje tunela koji će ih dovesti do sefa lokalne kockarnice. Kriminalci su odreda plošni karikaturalni likovi koji bi mnogo bolje funkcionirali u lakrdijskim parodijama braće Wayans (znakovito je da jednog od pljačkaša glumi Marlon Wayans) nego što im to uspijeva u ovom filmu, a jedini koji zadobiva određenu plastičnost njihov je vođa, slatkorječivi profesor Door, kojeg Tom Hanks glumi na način na koji je George Clooney oponašao Clarkea Gablea u “Tko je ovdje lud?”. Samo što, za razliku od Clooneyjeve, nije jasno na koga se referira Hanksova glumačka koncepcija – svojom arhaičnom ikonografijom i manirama asocira na nekog od zanesenih južnjačkih džentlmena-časnika kakvi znaju biti prisutni u naslagama svijesti Faulknerovih likova, može podsjetiti na pompoznost glumačkih izvedbi Vincenta Pricea u Cormanovim adaptacijama Poeovih priča, donekle i na Josepha Cottena u ulogama kultiviranih amoralnih ubojica. Ključno je međutim da nijedno od tih intertekstualnih uporišta lika (a slična bi se mogla pronaći i za ostale članove ganga, ponajprije u starim pustolovnim i ratnim stripovima i filmovima) filmskoj cjelini ne daje bitne dodatne slojeve značenja. Kad se tome doda da su Coeni, preferirajući laku varijantu crnog humora ispred trilernih sastavnica krimića, posve izgubili tjeskobnost superiornog Meckendrickova predloška, koji je pokazao da se njime ne da manipulirati na isti način kao s bitno univerzalnom “Odisejom”, te da su pojedine situacije, usprkos stiliziranom kontekstu filma, odveć neuvjerljive, jasno je da je “Gangsterska petorka” ostvarenje s previše nedostataka.

Film doduše sadrži pokoju uspjeliju situaciju, u likovima tradicionalne stanodavke i mladog hip-hoperskog člana bande mogao bi se iznaći lapidaran prikaz supostojanja dvije oprečne crne Amerike danas, izbor između zatvora i crkve koji se pri kraju nadaje kriminalcima zgodan je način da se implicitno podcrta “zatvorska” priroda religije, no to je premalo da dokine dojam kako su braća Coen trenutačno autorski iscrpljena i dezorijentirana. Forsiranje komedijskog modusa u komotnim produkcijskim uvjetima završilo je ispraznim manirizmom, stoga se čini da je iskorak u smjeru poticajne proračunske oskudice i beskompromisne tjeskobe njihova davnog prvijenca “Krvavo jednostavno” jedna od solucija koja bi im mogla donijeti boljitak.