Damir RadićStaro pitanje kulturalno i individualno uvjetovanog razlikovanja erotike i pornografije – koje bi se danas, u vrijeme sveopće erotizacije zapadnjačke kulture pa tako i pornografije moglo smatrati anakronim da smo kojom srećom lišeni militantnih prodora konzervativnog feminizma i anti(pseudo)pedofilske histerije – na zanimljiv je način postavljeno u filmu “Djevojka s bisernom naušnicom”, debitantskom kino uratku Britanca Petera Webbera. Film je adaptacija i u nas prevedenog istoimenog hit romana britanske Amerikanke Tracy Chevalier, velike ljubiteljice djela Johannesa Vermeera, koja je u romanu izmaštala priču o nastanku jedne od najpoznatijih Vermeerovih slika, “Djevojke s bisernom naušnicom”, poznate i pod naslovom “Djevojka s turbanom”, naslikane vjerojatno negdje između 1665. i 1667. godine. Kako se o Vermeerovu životu i radu malo zna, ne mnogo više od toga da je najveći dio života proveo u rodnom primorskom gradiću Delftu, u kući punice rentijerke s čijom je kćeri imao jedanaestoro djece, spisateljica je pretpostavila da je slika nastala po narudžbi raspojasana umjetnikova mecene koji se zagledao u mladu služavku u domu Vermeerovih (čije je postojanje također samo pretpostavka) te zatražio od slikara da portretira senzualnu djevojku za njegove privatne potrebe, tj. za seksualni samoužitak. Drugim riječima, ono što se od druge polovice 19. stoljeća – kad je otkrivena iznimna kreativna vrijednost odavno zaboravljena Vermeerova slikarstva, doživljenog kao zadivljujuća anticipacija tada aktualnih realističkih, odnosno naturalističkih stremljenja – smatra neupitno vrhunskom umjetničkom kvalitetom, moglo je biti začeto kao djelo pornografske funkcionalnosti.

'Djevojka s bisernom naušnicom' kao cjelina nije iznimno ostvarenje, nego izrazito solidan uradak pojedinih vrhunski oblikovanih slojevaOvakva postavka prije samo petnaestak ili dvadesetak godina ne bi bila naročita zanimljiva, štoviše, možda bi se smatrala i izlizanom, no u međuvremenu su uslijedili agresivan nastup spomenutog konzervativnog feminizma i anti(pseudo)pedofilska histerija, pa je podsjećanje na relativnost pojmova kao što su lascivno, opsceno, erotsko, pornografsko, na njihovu kulturalnu i napose individualnu uvjetovanost, nadasve dobrodošlo. S tim u vezi, još mi je svjež u sjećanju prošlogodišnji okrugli stol na temu liberalnih doprinosa feminističkoj kritici pornografije. Na njemu su dominirale predstavnice ultrakonzervativnog zagrebačkog feminističkog kruga, koje su iskoristile priliku da potencijalnu značenjsku relativnost pojma pornografija reakcionarno usmjere k difamacijskom čitanju Playboyevih soft naslovnica kao pornografskih, pokušavajući ih dovesti u ravan hardcore pornografije. Jedna od njih čak je smatrala opravdanom ideju po kojoj bi punoljetnim porno glumicama iznimne mladolikosti trebalo zabraniti nastupe u pornićima, jer da objektivno bude (pseudo)pedofilske intencije u recipijenata!? Takav se stav nadovezao na izlaganje sveučilišne profesorice estetike Nadežde Čačinovič koja je inzistirala na pedofilskoj pornografiji kako bi diskreditirala pornografiju u cjelini. Pritom se nitko nije upitao je li ono što se u javnosti najčešće predstavlja kao pedofilska pornografija uopće pedofilsko i je li uopće pornografija, odnosno kako je moguće tinejdžerice od 15 ili 16 godina, kakva je i Griet, fikcionalna Vermeerova muza u “Djevojci s bisernom naušnicom”, smatrati djecom (kad one to nisu ni fiziološki, ni psihološki, ni pravno) te kako je moguće obnažene fotografije takvih djevojaka, bez ikakve seksualne interakcije, smatrati pornografijom. Zar samo zato što postoje ljudi koje takve fotografije potiču na samozadovoljavanje? Nitko relativnost pojma pornografskog nije drugačije usmjerio pa upozorio da bi po istoj logici – logici definiranja pornografskog iz potencijalne funkcionalnosti umjetnine a ne njezina vlastita sadržaja – pornografijom mogle biti proglašene i egipatske piramide (falusni simboli, kako je to svojedobno sa žarom svojim studentima tumačio Petar Selem) ili ulične bandere (mogu izazvati falusne asocijacije), a svakako fotografije pasa, konja i ovaca jer ima ljudi u kojima one bude snažan seksualni nagon. Uglavnom, čitav taj okrugli stol protekao je u par excellence antiliberalnom duhu, kao da ga je mjesto održavanja (Tribine Grada Zagreba na Kaptolu) inspiriralo na kaptolsko (crkveno) nadahnuće u kreiranju stavova. I upravo s obzirom na takvu, ne samo u Hrvatskoj dominantnu atmosferu, bitna je pojava filma poput “Djevojke s bisernom naušnicom”, djela čije su temelje, zanimljivo, udarile dvije žene – osim što je roman napisala žena, i scenarij je djelo žene, Olivie Hetreed. Rafiniranošću i finom ironijom u pristupu mogućoj relativnosti u odnosu erotskog i pornografskog, ove su dvije autorice već tko zna koji put pokazale da zanimljive žene rijetko pripadaju (konzervativnim) feminističkim kružocima, odnosno da ih bitno nadahnjuje individualistički eros.

Roman je ispričan u prvom licu iz perspektive Griet, a iz njezine su perspektive sagledana i sva zbivanja u filmu (u kojem je utjelovljuje uvijek dojmljiva Scarlett Johansson). Ponešto je neuobičajeno da očište anonimne služavke u djelu koje tematizira (i) velikog umjetnika dobije prednost pred umjetnikovim gledištem (sličan je postupak primijenio Percy Adlon u svom kino debiju “Celeste” iz 1981., gdje se iz perspektive istoimene sobarice prati zadnje razdoblje života Marcela Prousta), no takva “demokratska perspektivizacija”, koja prednost daje dvostruko, rodno i klasno, “razvlaštenom” subjektu – (vrlo mladoj) ženi koja je usto i služavka, u filmu je ipak uvjetna. Ne samo da Vermeer (uobičajeno sugestivni Colin Firth) po prisutnosti u radnji i profiliranju njegova lika ne zaostaje mnogo za likom Griet, nego je ravnoteža između njih uspostavljena i na strukturalnoj razini: narativnoj prevlasti Grietina očišta suprotstavljena je “Vermeerova prevlast” na stilskom planu; naime režiser Webber, uz dragocjenu podršku renomiranog portugalskog snimatelja Eduarda Serre, (gotovo) svaki kadar filma komponira kao sliku na tragu nizozemskog, a posebno Vermeerova žanr-slikarstva 17. stoljeća, pri čemu je uporaba svjetla u kreiranju ozračja upravo briljantna.

Uz izniman vizualno-dizajnerski sloj djela (film je bio nominiran za Oscara za najbolju fotografiju, scenografiju i kostimografiju), ono što će gledatelje najviše fascinirati jest rijetko suptilan erotski odnos Griet i Vermeera. Njih su dvoje prirodni ljubavni odabranici jedno za drugo, no klasni kontekst i Vermeerovi složeni obiteljsko-ekonomski uvjeti (u mnogome ovisi o ženinoj majci) realizaciju njihove ljubavi čini podjednako nemogućom kao i onu protagonista Leejeva “Tigra i zmaja”. Webber s velikom senzibilnošću prikazuje najintrigantniji mogući erotski odnos, onaj u kojem sudionici snažno slute međusobnu privlačnost i srodnost srca i duha, ali iz nekog razloga erotsko ostvarenje izostaje, a upravo to izostajanje stvara najrafiniranije i najuzbudljivije emocionalno-erotske trnce, kao što znaju i oni koji su uzajamnu ljubavnu naklonost ostvarili kad se nostalgično sjećaju prvog razdoblja svoje ljubavi, u kojem ona još nije bila izrečena, a najuzbudljivija od svega upravo je odgoda tog izricanja. Griet i Vermeer pritom imaju “zamjenske” partnere, on suprugu, ona dečka, koji im ne služe samo kao puka seksualna supstitucija, nego je očito da spram njih gaje i neke finije osjećaje. Kad se tom erotskom četverokutu dodaju likovi Vermeerove punice i mecene koji je bacio oko na Griet, kao i lik ljubomorne Vermeerove kćerkice, stvara se složena i izvanredno poticajna mreža suodnosa čije je potencijale Webber sugestivno navijestio, ali ih, na žalost, nije uspio potpuno realizirati. Stoga “Djevojka s bisernom naušnicom” kao cjelina nije iznimno ostvarenje, ali svakako je riječ o izrazito solidnom uratku pojedinih vrhunski oblikovanih slojeva. U današnje vrijeme posebno je bitno da film umjetnosti pristupa kao nečem esencijalnom, a ne sekundarnom, kao što bi željeli neki od kritičara koji sugeriraju da umjetničko djelo nužno mora sadržavati dozu infantilnosti te preporučuju njegovu konzumaciju bez partnera, a uz gajbu piva. Pretpostavljam da je takav kritičarski soj izdanak onoga za što u sociologiji postoji izraz barbarske invazije. “Djevojka s bisernom naušnicom”, na sreću, još je uvijek jedan od onih filmova koji se gledaju uz partnera i šampanjac.